|
Hawsha Gorfeeyayaasha
Maansada.
By: Idiris M. Cali
(Boston, July 18, 2011
Ceegaag Online)
Hordhac
Qofka maanso
curinaya waxa uu adeegsanayaa af iyo ereyadiis; waxa uuna
dhambaalkiisa u dawinayaa cid Allaala ciddii uu u garto inay
maansadiisu khusayso. Marka, waa muhiim inuu qofkani
adeegsado ereyo iyo balaaqo ku habboon hadafka maansadiisa.
Haddii ay maansadiisu ku socoto mujtamac iyo dad, waxa uu
qofkani maansadiisa gundhig uga dhigayaa dhambaal khuseeya
mujtamacan iyo dadkan. Haddii uu isaga iskii isugu la
hadlayona, waxa uu qofkani ku dadaalayaa in isaga culays
saaran uu iska rido—culayskanina marka dambe waxa uuba isu
baddalaa suugaan ay jiilalka dambe ku hawltoobaan (matalan:
Raage Ugaas gabaygiisa “Sida Koorta Yucub” oo noqday gabay
daraasado badan lagu sameeyo, oo lagu hawltoobo). Marka
qofkani waa in uu ogyahay, oo uu la socdaa,
dhageystayaashiisa; waana inuu isticmaalo luqo ku habboon
dhageystayaashiisa.
Marka aan ka
faalloonayno gabayo qarniyo ka hor la tiriyey waxa cad in
aynu ku hawltoobayno sidii aan u fahmi lahayn meerisyo ay ku
taxan yihiin ereyo aynaan qaarkoodba fahmi karin. Waxaan
kaloo ku hawltoobaynaa inaan dhadhansano macaanka iyo
farshaxanka ku duugan meerisyadan. Waana tan dambe ta’ ugu
hawsha badan, ee hor taalla gorfeeyayaasha maansada, ee aan
rabo inaan wax yar ka bidhaamiyo, maanta.
Hawsha
Gorfeeyayaasha Maansada
Qofka maanso
curinaya waa qof ku dadaalay inuu xurfado laba gal: 1) Gal
Ereyo ah iyo 2) Gal Xigmad ah. Maansada Soomaaliyeed waxa
tayo sare u yeela habka loo dareeriyo, oo ku dhisan miisaan,
iyo habka loo qaybo, oo ku dhisan tibixqaarraan (xarafraaca
amma qaafiyadaynta). Labadan hab oo la isku dhafay waxa ay
suuragaliyaan ciriirrinimo iyo daryeelid (ay daryeelaan
maansada lafteeda). Waxa ayna maansoyahanka ku khasbaan inuu
kolka horeba soo yeesho labadaa gal ee kore: Waa inuu ereyo
badan gurubsadaa, habka uu ereyadan u taxayona uu ahaadaa
mid xigmad iyo murti ku dhisan—isla markaasna uu waafajiyaa
wadiiqooyinka maansada mid kamid ah (sida: Gabayga,
geeraarka, jiiftada, iwm).
Marka uu qaato
maansoyahanku inuu gabyo, waxa u furan hal wadiiqo oo maanso
ah: Gabay. Balse, inta uusan go’aankan gaadhin, waa inuu la
soo baxaa mawduuca maansadiisa. Intaa wixii ka gadaaleeyana
waa isaga oo bilaaba maansada, hadafkii uu ka lahaana sida
ugu gaaban ku gaadha! Ka dibna dadweynaha ay maansadaasu
gaadho ayaa wadwadi, oo kolba si uga faa-faalloon. Inta wax
gorfayn og se, waxa ay ku dadaali sidii ay maansadaa
maansoyahanka u qali lahaayeen, oo ay u faaqidi lahaayeen.
Badanaana, waxa
ay gorfeeyayaashanu ku hawltoobaan ka faalloonta farshaxanka
uu maansoyahanku maansadiisa ku bilay. Waxa ayna
gorfeeyayaashu qiimeeyaan sida uu maansoyahanku ereyada
afkiisa wax ugu sawiro; sida uu maansoyahanku u adeegsado
ereyada ku habboon mawduuca maansadiisa; sida uu
maansoyahanku xeeldheerida afkiisa u muujjo, oo uu geedaha
iyo haadda dalkiisa ugu maahmaaho; sida uu maahmaahaha jira
ugu xardho meerisyo kooban oo maansadiisa kamid ah; sida uu
u soo koobo, una gaadho hadafka guud (dabuubta) ee
maansadiisa. Haddii ruux aan wax gorfeyn karini faraha la
galo hawshaas adag ee gorfeeyayaasha, waxa dhasha maroor iyo
awr-lis uu ku kaco ruuxani!
Gorfeeyayaashu
maanso kasta isku si uma gorfeeyaan, oo maansooyinka qaar
ayey aad ugu dheeraadaan. Waxayna ogyihiin in maansooyinka
uu xitaa hal maansoyahan tiriyey ay kala duwanyihiin, kalana
xog badanyihiin. Waxayna maanso u xushaan kolba farshaxanka
lagu dhisay amma waayaha iyo ahmiyadda ay xambaarsantahay;
iyo haddii ay cilmi cusub ka beeri karaan maansadan. Tan
dambe annagoo eegayna, aan dhuganno sida ay maansoyahannadu
u gacan qabtaan gorfeeyayaasha, oo aan tusaale ahaan u soo
qaadanno Gabyaa Dhoodaan arartiisan:
Kolba gabaygu
meeshuu xuliyo, maansa xubinteeda
Markaan helo xusuus muuqateen, xaraf ku miisaamo
Xariiqdiisi waa inan marshoon, xididki raacaaye
Maantana xagguu jirayey baan, kaaga xaadiriye [Si
baan meeriskan u saxay!]
Affartaas meeris
waxa uu Gabyaagu ku caddeeyay hannaanka uu u curiyo
maansooyinkiisa. Waxa uu Gabyaagu caddeeday inuu go’aansado
inuu gabyo; inuu ku xijiyo helista tibixda (xarafka) uu
gabaygiisa ku qaafiyadaynayo; inuu dhannaba u liicin (oo uu
iska dhawro deelqaafka) oo uu maansadiisa kiciyo, wadiiqadii
gabayga ahaydna ku dareeriyo; iyo inuu mawduuceedii abbaaro.
Intaa ka dib waxa uu u soo dhaadhacay sheegista (si daalacan)
hadafka maansadiisa:
Anoon xerada
Soomaaliyeed, xumo ku sheegaynin
Xog ogaal dabciga waa inaan, ku xabbad qaadaaye
Gorfeeyayaasha
ayaana qiimayn kara, marka ay gabaygan gorfeeyaan dulucdiisa,
inuu Gabyaa Dhoodaan hadafkiisan gaadhay iyo haddii kale.
Gabyaa Dhoodaan
gabayadiisa oo idil kuma bilaabo sida uu gabaygan (“Xulub
Socod”) ku bilaabay. Balse waxa uu gabaygan ku xusay
hannaanka uu u curiyo gabayadiisa. Waxa uuna gorfeeyayaasha
siiyay aqoon ay tahay inay ka baaraandagaan, oo isweydiimo
ka keenaan: Horta, maxaa keena inuu gabyaagu gabyo? Maxaase
ku dhaliya inuu gabyaagu tibix ka doorto 22ka tibxood ee
maansada lagu qaafiyadeeyo? [Tibxaha shaqallada ah ee A ,E,
I, O, U, waxa ay qaafiyad ahaan noqdaan tibix qudha oo Alif
ah. Tusaale, waakii Gabyaa Calidhuux uu yidhi: Ilmaadeerradaa
iyo ku nece, ururki reer Khayre.] U jawaab
raadinta su’aalahanna waxa ay gorfeeyayaashu ka beeri karaan
aqoon furfuris u baahneyd—in kasta oo ay jiraan gabyaayo
caddeystey sababaha ku dhaliya inay gabyaan, oo sidaaba ku
maansooday.
Marka ay
gorfeeyayaashu dhugtaan xeeldheerida isku-dhafka ereyada ee
maansoyahanka waxa ay garwaaqsadaan inuu maansoyahankaasu
leeyahay hibo halabuurnimo oo farshaxankeedu sarreeyo. Marka
ay la kulmaan maanso meerisyadeedu soo koobeen mawduuc ereyo
badan lagu qaadaadhigi karo—amma ay meerisyadani si fudud oo
gaaban u sunkeen maahmaahyo hore—waa ay ammakaagaan.
Ammakaag kale waa marka ay la kulmaan sida uu maansoyahanku
ugu macallinka yahay adeegsiga “higillada waxsheegga” (oo
kala ah: Ekeeyeha, Shareereha, Sarbeebta, Qofeynta, iwm) (Cabdi,
2008). Ammakaag kalena waa marka ay la kulmaan maansoyahan
ogaan naxwaha afka u jabinaya, oo ay meerisyada maansadiisu
ka tan bateen u hoggaansamida naxwaha afka. Kolka, waxay
gorfeeyayaashu jecelyihiin inay si cilmiyeysan u ogaadaan
waxa u sahlaya inuu maansoyahankanu sidan quruxda badan wax
isugu qoofalo.
Gorfeeyayaashu
cilmi fog iyo mid sokeba waxa ay u leeyihiin rogroggida
maansooyinka hor yaalla. Waxa ayna rogrogiddan ka soo
saaraan koloyo cilmi ah, oo uu agab ay maansooyinka ku
saaftaan uga buuxo. Waxa ay gorfeeyayaashu ku dadaalaan
helista ereyo qeexan oo ku habboon inay u matalaan meelaha
ay u rabaan. Waxayna ka digtoonyihiin dayac iyo adayg ay u
gaystaan gorfayntooda. Marna waxa ay gorfeeyayaashu dusha
kaga keenaan gorfeyntooda sooyiilka (isha taariikhda), oo ay
isku dayaan in ay sidaasna gorfeyntooda ku naaxiyaan. Soo
wada duudduuboo, gorfeeyayaashu waa dar asluub leh, oo aan
godob ka gelin gorfeyntooda—waana dar aysan sheegato ku
milmi karin!
Agab qudha oo ay
gorfeeyayaashu dhugtaan haddaan ka faalloonno, aynu tusaale
ahaan u soo qaadanno waxa afka Ingiriiska lagu yidhaa
“Allusion” (oo aynu si ku meel gaar ah dhig ugu yeelayno ah:
“Hummaagyeyn.” Hummaagyeyntu waa agab uu maansoyahanku
adeegsado, gorfeeyayaashuna u ogyihiin, oo uu ku muujiyo
aqoontiisa uu u leeyahay deegaankiisa iyo suugaanta dadkiisa.
Hummaagyeyntu waa xusid laga yeesho degaan amma murti hore.
Tusaale fiicanna waxa aan ka dhigan karnaa gabayga “Sida
Koorta Yucub” ee uu tiriyey (Allaha u Naxariistee) Raage
Ugaas Warfaa.
Waxa uu Raage
Ugaas gabaygan inoogu sheegayaa sida uu u murugaysanyahay,
oo uu habeen oo dhan u jeleledayo. Waxa uu rabaa inuu codka
kololo’iisa iyo cod kasta oo daranba uu xiriir weyn ka
dhexaysiiyo. Waxa uuna kolkaas adeegsanayaa agabka Ekeeyaha,
oo isku kaba laba arrimood oo kala geddisan (iyadoo la
isticmaalayo ereyga “Sida”). Halkaas ayuuna Raage ka
dhaadhacayaa illaa uu hadafkiisa ka gaadhayo, oo ah: Xalay
kololo’aygii ma ledin, kaamil Reeruhuye! Aan inoo kala
baxo annaga iyo Raage hummaagyeyntiisan:
Sida koorta
Yucub oo la sudhay, korommo buubaal ah
Ama geel ka reeboo nirgaha, laga kaxaynaayo
Ama beelo keynaan ahoo, kor u hayaamaaya
Ama ceel karkaarrada jebshiyo, webi karaar dhaafay
Ama habar kurkii iyo wadnaa, lagaga kaw siiyay
Ama kaal danley qaybsatiyo, kur iyo dhal yaabis
Shinni kaaluf galay ama siddii, koronkoroo oomi
Xalay kololo’aygii ma ledin, kaamil Reeruhuye
Markaan gorfeyno
meerisyadaas kore ee gabayga ah, waxa inoo soo baxaya
xeeldheerida Raage Ugaas u lahaa degaankiisa iyo dadkiisa.
Inta cabbirro dhawaq leh ee uu bixiyey Raage qaarkeen ma
wada maqlin. Sidaas si la mid ahna, waxaana laga yaabaa
isaga laftiisu (waa Raagee) inuusan dhagihiisa ku maqlin
cabbirradaas, oo uu qaar sheeko (suugaan ka horreysay ah) ku
helay—waxaana suurtagal ah inuu Raage gebi cabbirradan
dhegihiisa ku maqlay, oo uu waayo-aragnimadaas isagu la
yimid, sidan wacanna isu saarsaaray. Waana tan ta’ keenaysa
inaynu nidhaa: Meerisyadaasi qaar in hoos loo sii dhugto, oo
baadhis dheeraad ah loogu itaal sheegto ayey istaahilaan.
Waxaana ay hawshani u furantahay gorfeeye taariikhyahan ah,
oo Raage sooyiilkiisa (xittaa gabayadiisa) in badan wax ka
haya. Intaa wixii ka sokeeya se, gorfeynteennu waxa ay
caddayn kartaa sida xeeldheerida leh ee uu Raage u
adeegsaday labada agab ee kamidka ah higillada waxsheegga ee
kala ah: Ekeeyeha iyo Hummaagyeynta, oo runtii HEERSARE ah.
Sababta uu Raage isu daba taxayo waxaas oo cabbir-codood
ahna waxa aan u celin karnaa isaga oo murugadiisu ay xad-dhaaf
ahayd, isla markaasna uu si wacan uga ciil baxayey, oo
culayska isaga ridayey!
Gabagabo
Hawsha
gorfeeyayaasha maansada saarani ma yara. Inay cilmi ka
iftiimiyaan meelo dahsoon ayaa ah hawsha ugu weyn ee
gorfeeyayaasha saaran. Ruuxa u dhabar-adeygaya inuu maanso
gorfeeyo waa inuu ku dadaalaa barashada waxa hortiisa tuulan
ee ay gorfeeyayaashii hore (garo oo, Muuse Xaaji Ismaaciil
“Galaal” oo kale) ka tegeen; lana yimaaddaa asluubta
gorfeeyenimo. Gorfeeyayaashu ma aha kuwo cilmigoodu ku
sargo’anyahay barashada gorfeynta, ee waa kuwo cilmigoodu uu
ku sargo’anyahay afmaalnimo. Cid kalaba ha i noo dambeysee,
marka aan la dhacno sida ay gabyaayadu u saafaan, amma u
tafsiiraan, macnaha ku duugan gabayo hore waa in aan u
qirnaa iyaga gorfeeyayaal!
Raadraac
Cabdullaahi Macalin Axmed Dhoodaan. “Xulub Socod.” <http://tiny.cc/w5pgw>
Raage Ugaas Warfaa. “Sida Koorta Yucub.” <http://tiny.cc/axdat>
Siciid Cabdillaahi Cabdi. “Af-Haaneedka Soomaaliga.” October
1, 2008. <http://tiny.cc/3jnw3>
webmaster@ceegaag.com
|
